KÜLTÜREL MİRASIN KORUNMASINDA MÜZE EĞİTİMİNİN ROLÜ

Kültür; bir toplumu tanımlayan maddi ve manevi birikimleri, yaşam biçimleri, gelenekleri, görenekleri ve de inançları kapsayan bir kavramdır. Kültürel miras ise, kuşaktan kuşağa aktarma yoluyla edinilen, geleceğe miras  olarak bırakılan ve insanlar tarafından üretilen eserler ile topluma ait değerler bütünüdür. Kültürel miras, somut ve somut olmayan kültürel miras olarak iki grupta incelenmektedir.

 

Somut kültürel miras, toplumların yarattığı ve somut olarak var olan kültürel öğeleri ifade etmektedir. Bu öğeler, mimari yapılar, arkeolojik alanlar, sanat eserleri, müzelerde sergilenen objelerdir. Birleşmiş  Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 17. Genel Konferansı 1972 yılında Paris’te toplanarak UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’yi kabul etmiştir. Türkiye, Sözleşmeye 1982 yılında taraf olma kararı almıştır.  Kanun, Bakanlar Kurulu tarafından onaylanarak 14.02.1983 tarihinde Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi’ne göre oluşturulan ve Dünya Mirası Komitesi (DMK) tarafından belirlenen Dünya Mirası Listesi’nde Dünya Miras Alanı olarak ilan edilen 1199 miras yer almaktadır. Bunlardan 933’ü kültürel, 227’si doğal ve 39’u karma (doğal ve kültürel) miraslardır. Türkiye’nin bu listede 19’u kültürel, 2’si karma olmak üzere 21 miras  alanı  bulunmaktadır  (https://www.unesco.org.tr/Pages/125/122/UNESCO- D%C3%BCnya-Miras%C4%B1-Listesi).

 

Somut olmayan kültürel miras, belirli bir toplumun kültürel kimliğini, geleneklerini, bilgi ve becerilerini ifade eden somut olmayan unsurlardır. Somut olmayan kültürel miras, genellikle sözlü gelenekler, performans sanatları, ritüeller, dil, geleneksel bilgi ve uygulamalar, el sanatları, halk dansları, müzik, festival ve törenleri kapsamaktadır. UNESCO, 2003 yılında Paris’te gerçekleştirdiği 32. Genel Konferansında “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi”ni kabul etmiştir. Sözleşme, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilmiştir. “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun” 2006 yılında Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve Türkiye’nin taraf olma süreci 2006 yılında tamamlanmıştır. 2023 yılı itibariyle Türkiye’nin toplamda 30 unsuru Somut Olmayan Kültürel Miras listesinde yer almaktadır (https://www.unesco.org. tr/Pages/126/123/UNESCO-Somut- Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel- Miras-Listeleri)

 

UNESCO tarafından hazırlanan Dünya Doğal ve Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi (1972), Geleneksel Kültür ve Folklorun Korunması Tavsiye Kararı (1989), Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesi (2003), Yamato Deklarasyonu (2004) gibi birçok karar, sözleşme ve niyet mektubu gibi çıktılar hem maddi kültürü hem de somut olmayan kültürel mirası koruma, sürdürülebilirliğini sağlama, kültürü yaşatma ve bu unsurların müze nesneleri olarak önemini vurgulamaktadır. Özünel (2013),müzelerin Somut Olmayan Kültürel Mirası (SOKÜM) koruma, aktarma, yaşatma, yeniden canlandırma ve sürdürülebilirliği sağlama gibi farklı stratejiler gerektiren pek çok alana bütüncül yaklaşım getirdiğini vurgulamaktadır.

Basat (2013), maddi kültür ve somut olmayan kültürel mirası birbirinden ayrı düşünerek geliştirilen kültür koruma yaklaşımlarının bir yanıyla eksik olacaklarını ifade etmektedir. Bu bağlamda somut ve somut olmayan kültürel mirasın bütünleşik olarak korunması gerektiğini belirtmektedir. 1972 yılında imzalanan Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi’nde maddi ve manevi yönüyle bir bütün oluşturan kültüre yalnızca maddi yönüyle bakıldığını, bütüncül bir koruma yaklaşımına uygun olmadığını vurgulamaktadır.Ancak 1989 Geleneksel Kültür ve Folklorun Korunması Tavsiye Kararı’nda folklorun tanımını aktaran A maddesinde, geleneksel veya popüler kültür olarak değerlendirilen folklor, “kültürel bir topluluğun grup veya bireyler tarafından ifade edilen ve kültürel veya sosyal kimliklerini yansıttığı sürece beklentilerinin ifadesi olarak kabul edilen gelenek temelli yaratımlarının bütünü” olarak tanımlandığını ifade etmektedir. Bu nedenle kültürel miras unsurlarının yapım tekniği, hammaddesi, üretim gibi geleneksel bilgileriyle belgelenmesi ve bu belgelerin müzelerde sergilenerek ziyaretçiye ulaştırılması önemlidir. Sözü edilen kültürel miras ürünlerinin özellikle de gelenek ürünleri olmaları nedeniyle ekonomüze, etnografya, ekomüze, kent ve ihtisas müzelerinde sergilenmesi kültürel mirasın yeni kuşaklarda farkındalık oluşturması ve kuşaktan kuşağa aktarımı açısından önemli görülmektedir.

Müzelerin toplama, sergileme, depolama, gerekli durumlarda koruma onarım, iletişim ve eğitim gibi temel işlevleri bulunmaktadır. Geleneksel giyim, günlük yaşam için gerekli ev gereçleri, ev tekstilleri, el sanatları gibi bir çok geleneksel ürün etnografya müzelerinde yer almaktadır. Etnografya müzeleri, bir topluluğun geleneklerini, yaşam tarzını, sanatını  ve sosyal yapılarını sergileyen müze türüdür. Bu müzeler, ziyaretçilere farklı kültürlerin zenginliğini ve çeşitliliğini keşfetme fırsatı sunmaktadır. Müze, kültürel miras ürünleri ile ilgili unsurları yaşayarak öğrenme fırsatı sunarak ziyaretçilerin farklı kültürel kimliklere saygı duymalarını ve korunmalarını teşvik ederek aynı zamanda kültürel mirasın farklı yönlerini vurgulamakta kültürel kimliklerini ve çevrelerini daha iyi anlamalarını sağlamaktadır. Bu anlayış, kültürel mirasın korunması ve sürdürülebilirliği için önemli bir temel oluşturur.

 

Uluslararası Müzeler Birliği’nin (ICOM), 2024 yılı müzeler günü teması, Müzeler, Eğitim ve Araştıma’dır. Müzeler, ziyaretçilerin kültürel mirasa olan bağlılığını artırmakta ve gelecek nesillerin bu mirası koruma konusundaki bilinç düzeyini yükseltmektedir. Müzeler, kültürel mirası korumak için önemli araştırma ve koruma çalışmalarına ev sahipliği yapmaktadır. Bu çalışmalar, tarihi eserlerin restorasyonu, korunması ve gelecek nesillere aktarılması  için kritik öneme sahiptir. Müzeler, toplumun katılımını teşvik ederek kültürel mirasın sürdürülebilirliğine yönelik eğitim programları, atölyeler ve etkinlikler aracılığıyla insanları kültürel mirasın korunması ve anlaşılmasına dahil etmeye çalışmaktadır.

 

Günümüzde eğitimin yalnızca okul gibi formal ortamlarda gerçekleşmesi gerektiği düşüncesinden vazgeçilmiş müze gibi okul dışı ortamlarda eğitim, giderek anlam kazanmıştır. Müze eğitimi, yalnızca çocuklara verilen bir eğitim anlayışı olarak kalmamış ailelere, yetişkinlere kısacası toplumdaki her kesime hitap eden eğitici etkinlikler düzenlemektedir (Akyalçın, 2019).

 

Akyalçın (2019), müze eğitiminin üç çağdaş değişim sonucu gerçekleştiğini bildirmektedir. Birinci değişim toplumsal değişimlerdeki karmaşıklık ve bilgiye daha fazla ihtiyaç duyulması, ikinci değişim okulların tek eğitim kaynağı olarak görülmemeye başlanmasıyla eğitimin yaşamboyu olduğu görüşünün ortaya çıkması, son gelişme de müzelerin ziyaretçileri öncelik olarak kabul etmeye başlamalarıdır. Müze eğitimi aracılığıyla müzeler kendilerini dışa açabilmiş ve geniş toplulukların eğitimine katkı sağlamıştır. Müze eğitimi aracılığı ile toplumun her kesimine ulaşılmaya çalışılmış ve müzeler demokratik, fırsat eşitliği sağlayan ortamlar haline gelmiştir.

 

21. yüzyılda müzeler, müze ve toplum etkileşimi, hesap verebilirlik, kimlik, kültürlerarası  etkileşim,  kültürel çeşitlilik, kültürel miras yönetimi, entelektüel çeşitlilik, yerellik, ulusal ve uluslararası sosyal kaynaklar, katılım, kaynaştırma, dışlama, uzlaşı vb. konularda müzelerin oynayacağı bütünleştirici ve demokratik role odaklanmaktadır. Türkiye’de devlet müzelerinin ve özel müzelerin sayısı her geçen gün artmakta, mevcut müzeler  yenilenmekte;  müzeler çağdaş sergi tasarımları, teknoloji kullanımı ve benzer gelişmelere sahne olmakta ve daha çok müze, “eğitim”den  söz  etmektedir (Karadeniz, 2017).

 

Müzenin koleksiyonlarını nasıl sunduğu, ziyaretçinin dikkatini nesneye ne ölçüde ve hangi araçlarla çektiği müzenin ne kadar çağdaş olduğunun göstergesidir (Karadeniz ve Okvuran, 2014). Bu bağlamda özellikle gelenek müzeleri, somut ve somut olmayan kültürel mirasın sürdürülebilirliğine önemli katkılar sunarak eğitim ve çağdaş uygulamalar ile yeni nesiller ile bağ kurulabilmekte ve de nesiller arası daha sağlıklı aktarım yapılmasına olanak sunmaktadır.

 

Etnografya, gelenek müzelerinin başat konusudur. Etnografya somut olmayan kültürel miras müzelerinde

müze evlerde ve daha bir çok geleneksel nesnenin sergilendiği müzelerde, Millî Eğitim Bakanlığının sosyal etkinlik modülü kapsamında yer alan, dil ile birlikte aktarılan halk edebiyatı ürünleri sözlü gelenekler ve anlatımlar, aşık oyunu, halay, horon, karagöz, kukla, topaç gibi gösteri sanatları, doğum, evlenme ve ölüm gibi hayatın geçiş dönemlerine ilişkin uygulamalar, hıdırellez geleneği, mesir macunu festivali, nevruz, yayla şenlikleri gibi toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler, yemek ve tedavi amacıyla doğadan toplanan bitkiler, aşure geleneği, çiğdem pilavı, tören

 

keşkeği geleneği, yaylacılık geleneği gibi doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar, ahşap oymacılığı, bakırcılık geleneği, çini sanatı, çömlekçilik geleneği, kilim dokuma geleneği, lüle taşı işleme sanatı gibi el sanatları geleneği çocuk, genç yetişkin bir çok ziyaretçi grubuna müze eğitimi yoluyla verilmekte dolayısıyla da kültürel miras aktarımı sağlanmaktadır  ( https://tegm.meb.gov.tr/meb_iys_ dosyalar/2019_05/03150300_Sosyal_ Etkinlik_ModYlY_Uygulama_KYlavuzu.Pdf ).

 

Ayşem Yanar

 

KAYNAKÇA

Özünel, Ö., E. (2012). Camekândan Canlı Performansa Somut Olmayan Kültürel Miras ve Müzeler. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Geleceği: Türkiye Deneyimi. der. Öcal Oğuz, Evrim Ölçer Özünel, Selcan Gürçayır Teke. Ankara: UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, 65-71.

Basat, E. M. (2013). Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Birlikte Koruyabilmek. Millî Folklor, 25(100), 61-71.

Akyalçın,A. (2019). Müze Eğitiminin Sanat Kültürümüze Ve Yaratıcılık Anlayışına Katkıları.

T.C Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Görsel Kültür Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.

Karadeniz, C. (2017). Müze ve Toplum: Müzeyle Topluma Ulaşmak. İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(8), 19-37.

Karadeniz, C., Okvuran, A. (2014). Müzede bir gece: Ankara Üniversitesi öğrencileri ile Çorum Arkeoloji Müzesi’nde müze eğitimi. İlköğretim Online, 13(3), 865-879.

https://www.unesco.org.tr/Pages/125/122/UNESCO-D%C3%BCnya-Miras%C4%B1-Listesi. Erişim tarihi: 26.04.2024.

Somut   olmayan   kültürel   miras   listesi.   https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO- Somut-Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel-Miras-Listeleri   .   Erişim   tarihi:   28.04.2024.

Millî Eğitim Bakanlığı Sosyal etkinlik Uygulamaları Kılavuzu. https://tegm.meb.gov.tr/meb_ iys_dosyalar/2019_05/03150300_Sosyal_Etkinlik_ModYlY_Uygulama_KYlavuzu.pdf   Erişim tarihi: 28.04.2024.